Sessie 2

Vertrekpunt voor de parallelsessie ‘Circulaire transitie: betekenis en kansen voor de hightech’ was de Kennis- en Innovatie Agenda (KIA-CE). Deze agenda, onderdeel van het missie gedreven innovatiebeleid van de Nederlandse overheid, verbindt kennisinstellingen, bedrijven en overheden uit verschillende sectoren met elkaar in onderzoeks- en innovatieprojecten. Partners kunnen een subsidieaanvraag doen voor een initiatief dat aansluit bij een van de drie hoofdthema’s: 1. Ontwerpen voor circulariteit  2. Processen en materialen 3. Sociale innovatie. Tijdens de parallelsessie kwam elk van de thema’s aan bod.

Re-use en recycling

"Er leiden meerdere wegen naar circulariteit, en afhankelijk van de strategie op de R-ladder die je kiest, kost de reis meer of minder energie," aldus sessieleider Navied Tavakolly, programmamanager bij KIA-CE. High-tech systemen zijn opgebouwd uit meerdere losse componenten en lenen zich daardoor goed voor hoogwaardige strategieën als hergebruik (re-use) en refurbishment en remanufacturing. Een aantal bedrijven heeft hierin al stappen gezet. Zo werken ze bij Siemens aan digital twins, computermodellen waarmee ze kunnen doorrekenen welke strategieën het meest geschikt zijn voor welke componenten en materialen. Inzet van een techniek als 3D-printing kan bedrijven helpen grondstoffen en materialen zo efficiënt mogelijk te gebruiken.  
 
Circulaire oplossingen vragen wel om een slim herontwerp van producten en ketens, zo kwam uit de discussie naar voren. "Je moet de componenten van een systeem immers eerst retour hebben voordat je ze als bedrijf opnieuw kunt inzetten. En je hebt een nieuw of aanvullend verdienmodel nodig: hoe ga je de kosten van inzamelen en opnieuw verwerken terugverdienen," illustreert Tavakolly. "Een strategische keuze die je daarbij moet maken is: ga je alles in eigen huis doen of besteed je het uit aan een externe partij?"

Geopolitieke afhankelijkheid 

Dat het steeds belangrijker wordt om slim om te gaan met componenten, materialen en grondstoffen bleek tijdens het tweede deel van de parallelsessie. "De vraag naar kritische materialen in de hightech neemt sterk toe en recyclingpercentages moeten de komende jaren omhoog naar 70 procent of meer," zo vatte Luc Kikkert, business developer bij TNO, de discussie samen. Behalve het streven naar duurzaamheid an sich en wetgeving speelt daarbij nog iets anders mee: geopolitieke afhankelijkheid. "Veel kritische materialen worden gewonnen in Rusland en China; en in Afrika, waar veel Chinese mijnbouwbedrijven gevestigd zijn."  
 
Voorbeelden die tijdens de discussie genoemd werden waren lithium en kobalt, materialen die te vinden zijn in accu’s en batterijen. "Uit onderzoek blijkt dat we van lithium ruim tweeduizend procent, en van kobalt zo’n vierhonderd procent meer nodig om de energietransitie mogelijk te maken," illustreerde Luc Kikkert. "Op dit moment wordt nul procent van alle lithium gerecycleerd, en maar een procent van alle kobalt. Daar is dus nog veel winst te behalen."

Sociale innovatie 

Behalve slim herontwerp en een herinrichting van ketens is sociale innovatie cruciaal voor succes in de transitie naar een circulaire economie. Is er bijvoorbeeld voldoende personeel beschikbaar om het werk dat er bij komt kijken uit te voeren? Voor veel bedrijven is dat een bottleneck. Het is ook geen kleine opgave waar de hightech-industrie de komende jaren voor staat: van universiteit en hbo tot mbo: op alle niveaus moeten technische medewerkers omgeschoold en bijgeschoold worden. En nieuwe inzichten moeten door vertaald worden naar opleidingen voor de volgende generatie professionals.  
 
"Vergeet in de circulaire transitie het mbo niet, want wij zorgen voor de vertaling naar de werkvloer," benadrukte Daisy Beelen, lid van het expert-panel en practor Circulair ondernemen & Smart maintenance en docent Procestechniek bij het Nova College in Beverwijk. "Wij benaderen duurzaamheid vanuit de sustainable development goals van de VN. Zo zorgen we er voor dat het mbo onderweg naar de circulaire economie bij alle sectoren aangesloten blijft," vertelde ze. Je ziet in het mbo dan ook veel crossovers. "Denk bijvoorbeeld aan zorgtechnologie (een combinatie van zorg en ICT en mechanica), smart building (een combinatie van bouwkunde, ICT, installatietechniek en elektrotechniek) en smart maintenance (slim onderhoud dus een combinatie van ICT, procestechniek en werktuigbouw). "Wij zijn dus gespecialiseerd in het aanleren van skills die op het eerste gezicht buiten het eigen vakgebied liggen." De uitdaging is dat deze skills vaak niet de interesse hebben van de persoon die ze moet inzetten; intrinsieke motivatie om deze aan te leren ontbreekt daardoor nogal eens. "Het is daarom zaak mensen in kleine stapjes mee te nemen naar een voor hen onbekend gebied."

Implementatie versnellen

Beelen benadrukte ook dat de kwaliteiten van niveau-4-mbo’ers: praktisch ontwerpers die in staat zijn de theorie van het hbo te vertalen naar de werkvloer. Dit mag in het bedrijfsleven best meer bekendheid krijgen. "Hun bijdrage kan de implementatie van nieuwe producten, technieken of processen op de werkvloer versnellen. Een mbo’er op niveau 4 heeft namelijk een veel betere kijk op wat daar gebeurt dan een hbo’er." Daarnaast is het belangrijk dat docenten van mbo en hbo tijdig worden betrokken bij een innovatietraject. "Dan kunnen zij alvast beginnen met het ontwikkelen van een opleidingstraject en staan ze startklaar op het moment dat de innovatie er eenmaal is."
  
Ook Harrie van Bommel, hoofddocent en onderzoeker Circulaire Innovaties bij Saxion benadrukte het belang van cross-disciplinair denken en samenwerken: "Onze haalbaarheidsstudies - we doen er veel voor de maakindustrie - vinden plaats op het snijvlak van technologie en bedrijfskunde. Zo dragen wij er aan bij dat iets nieuws daadwerkelijk kan worden gerealiseerd.
Lees meer: Fieldlab CIM | Hogeschool Saxion 
 
Saxion lanceerde samen met ROC Twente  ‘Gas erop’, een nascholingsprogramma voor mensen in de installatietechniek. "Er verandert in deze sector heel veel. Denk alleen al aan de installatie van warmtepompen in plaats van ouderwetse CV-ketels," illustreerde hij. Bij Gas Erop worden mensen meteen op de werkplek bijgeschoold. Het initiatief is begonnen in Oost-Nederland en wordt nu landelijk uitgerold.
Lees meer: Gas Erop: hoe onderwijs en mkb samen de installatiebranche in Oost-Nederland klaarstomen voor de energietransitie | Hogeschool Saxion

Bewustwording

Rein Hintzen, oprichter van innovatieadviesbureau Horizonteer, benadrukte het belang van betrokkenheid van medewerkers bij de transitie naar circulaire oplossingen. "Want zonder werknemers is er simpelweg geen transitie." Daarbij gaat het niet alleen om het overdragen van technische kennis, maar ook om een stukje bewustwording en gedragsverandering. "Veel mensen zijn van jongs af aan gewend om lineair te denken: je gebruikt een product en gooit het daarna weg. Ze realiseren zich vaak niet dat het meer oplevert als je spullen hergebruikt of recyclet. Die knop moet om."
 
Horizonteer begeleidt ondernemers en medewerkers in dit veranderingstraject. "We bepalen gezamenlijke doelen en onderzoeken welke stappen hiervoor nodig zijn. En als het balletje eenmaal gaat rollen, dan experimenteren we samen met de oplossingen die we bedacht hebben."

Laaghangend fruit plukken

Programmamanager Tavakolly benadrukte tot besluit van de bijeenkomst dat op dit moment vooral op het thema herontwerp bij KIA CE veel subsidieaanvragen binnenkomen. "Het feit dat de markt voor circulaire oplossingen nog niet zo groot is, ligt meer aan het vertrouwen en acceptatie bij bedrijven en eindgebruikers dan aan de techniek," aldus Tavakolly. "Maar als de markt groeit, dan ontstaat er vanzelf meer vertrouwen."
 
De programmamanager is blij te zien dat het thema circulariteit leeft. "Deze sessie trok maar liefst een kwart van alle deelnemers aan Holland High Tech," illustreerde hij. "Aan de topsector de uitdaging om samen met bedrijven te onderzoeken waar laaghangend fruit is dat alvast geplukt kan worden – een mooie basis voor een handboek over circulair ontwerp en andere praktische richtlijnen om de hightech verder op weg te helpen."