“We zien een sterke onderlinge afhankelijkheid tussen de chipsector en de telecomsector”, opende Groote. “Of het nu gaat om de radio, de backhaul, de core of het apparaat, het is bijna overal.” Daarom is hij ook voorzitter van de Future Network Services Advisory Board: “We streven ernaar om de ontwikkeling van 6G te koppelen aan de Nederlandse chipsector. Zo haal je meer waarde uit subsidies en de promovendi die hieraan werken.”

De technische agenda is even spannend als meedogenloos. De vraag naar doorvoersnelheid (“meer video, hogere resolutie, meer apparaten”) botst met energie- en thermische beperkingen. “Hoe kunnen we miniaturiseren en omgaan met de warmte die wordt gegenereerd?”, vroeg Groote zich af. Een voor de hand liggende hefboom is fotonica. "Als we al deze overgangen tussen elektronen en fotonen kunnen elimineren, besparen we veel. Maar je hebt daarvoor speciale omgevingen en chipsets nodig – hoge betrouwbaarheid, hoge doorvoer – en hopelijk minder energieverbruik.“

Eerst veiligheid, dan al het andere

Wilbrink (Bruco) stelde dat het centrale thema van dit decennium niet alleen prestaties is: ”Veiligheid is absoluut cruciaal." Van RF tot analoge tot mixed-signal ASIC's, de chips van zijn klanten zitten in communicatie-, robotica- en autonome systemen die kwetsbaar zijn voor “jamming, spoofing en hacking”. De voorbeelden zijn niet langer hypothetisch. “We hebben drones zien neerstorten omdat ze werden gestoord; vliegtuigen die landden terwijl hun GPS werd gespoofed. Hoge veiligheid is een van de belangrijkste trends voor dit decennium, zowel in de telecommunicatie als in de halfgeleiderindustrie.”

Stojanovic was het daarmee eens en wees op concreet werk dat momenteel wordt uitgevoerd. “We ontwikkelen samen met Duitsland een programma dat zich richt op kwantumcommunicatie en kwantumversleuteling”, zei hij, waarbij hij een grensoverschrijdend testplatform beschreef om veilige technologieën van de volgende generatie dichter bij de eindgebruikers te brengen, en niet alleen bij de hyperscale datacenters. “We moeten deze dingen sneller en dichter bij de klant brengen... zodat de gegevens in mijn huis veilig en snel zijn.”

Talent, huisvesting en de geografie van groei

Wilbrink bood een tegenverhaal voor het bekende tekort aan talent in Brainport. Bruco ontwerpt op maat gemaakte chips vanuit het oosten van Nederland en heeft volgens hem geen moeite om personeel te vinden. “We hebben een sterke cultuur waarin mensen in het oosten studeren en daar blijven. Huisvesting is betaalbaar, mensen kunnen een leven opbouwen en dat is een uitstekende basis om een bedrijf te laten groeien en talent aan boord te houden.”

Warmerdam juichte het succes toe, maar drong aan op schaalvergroting. Nederland, zo waarschuwde hij, “speelt boven zijn gewicht in halfgeleiders”, maar er is “geen garantie voor succes in de komende tien jaar”. Nederlandse kampioenen spelen onvermijdelijk een wereldwijd spel, zei hij. De uitdaging is om dag in dag uit voldoende momentum en capaciteit lokaal te behouden.

“Standaard halfgeleiders? Game over.” Of toch niet?

Wilbrink nam geen blad voor de mond over de productie: “De halfgeleiderindustrie is dood in Nederland; game over.” De sterke punten liggen nog steeds in apparatuur (denk aan ASML) en in ontwerp, zei hij, maar het klimaat om intellectueel eigendom om te zetten in schaalvergroting is zwak. "Als we slim kiezen – fotonica, kwantum – kunnen we nog steeds leidend zijn en nieuwe fabrieken of bedrijven opzetten. Maar in standaard halfgeleiders ontwerpen we op basis van volwassen processen voor klanten. Dat is belangrijk, maar geen zeer innovatieve technologie.“

Vanuit het perspectief van de telecommunicatie verwierp Groote van KPN het doemdenken. De sector werkt volgens wereldwijde normen; wanneer Nederlands chipontwerp functies kan mee-ontwerpen en in die normen kan inbedden, ”is er voldoende waarde te creëren“. De weg naar impact begint met use cases: ”Het begint niet met interessante technologie. 6G toepassen in de gezondheidszorg bijvoorbeeld, dat is de basis voor standaarden en wat er in de chipsets moet zitten. Dan kun je het globaliseren.“

Killer apps, heterogene integratie – en dan hier verankeren

Het recept van Stojanovic: kies ”killer applications", combineer Nederlandse fotonische platforms (Eindhoven, Twente) met elektronica via heterogene integratie en bouw daar de waardeketen omheen. “Als we fotonische chips kunnen verpakken, integreren en leveren aan klanten die ze nodig hebben, zal het bedrijf hier floreren. Maar dan moeten we het wel verankeren. In het verleden hebben we gefaald door kortetermijnvoordelen na te jagen. Deze keer hebben we grotere, langetermijninvesteringen van de publieke en private sector nodig.”

Dat plaatst beleidsmakers en investeerders in een lastige positie. “Overheden moeten verder kijken dan vierjarige cycli”, aldus Stojanovic. Ook durfkapitaal en publieke instanties, zoals competentiecentra, moeten zich hierin mengen. Warmerdam knikte instemmend: de overheid begrijpt de waarde van de sector; sommige segmenten beleven een “bonanza” en kopen tijd om vanuit een sterke positie te optimaliseren, vooral op het snijvlak van halfgeleiders, fotonica en kwantumtechnologie.

Geopolitiek, normen en AI aan 'the edge'

Gevraagd naar de grootste bedreiging, aarzelde Groote geen moment: verdeelde mondiale normen. “Als China, Europa en de VS uit elkaar groeien, zijn we ten dode opgeschreven. Dan moet je weer van telefoon wisselen aan de grens.” De kans? AI binnen het netwerk. Training kan plaatsvinden in hyperscale datacenters in de VS, “maar inferentie zal dicht bij het apparaat plaatsvinden; niet direct op je apparaat, maar in kleinere, speciale edge-datacenters.” Dat vereist nieuwe chipsets en architecturen die zijn afgestemd op netwerkgebaseerde AI-workloads.

De dreiging volgens Wilbrink is de energiespiraal. “Het draait allemaal om cloud en AI: datahongerig, energiehongerig. We hebben oplossingen nodig in de architectuur: chiplets, omkeerbare computing... Als we warmte en energie niet aanpakken, gaat het hele spel de mist in.”

IP-diefstal en privacy van consumenten

Vanuit de zaal beschreef een kleine ondernemer met “45 wereldwijde patenten” een somber beeld van wereldwijde toeleveringsketens en onbetaalde royalty's. Stojanovic toonde begrip, maar pleitte voor zelfvoorziening op het gebied van normen en het ‘onovertroffen’ worden in kritieke elementen: “We moeten daaraan blijven werken totdat we de norm zijn.”

Een ander lid van het publiek vroeg naar privacy van providers, niet alleen van aanvallers. Het antwoord van Groote was direct: “Cyberbeveiliging is voor ons uiterst belangrijk.” Hij wees op bestaande consumentencontroles in de app van KPN en nodigde bezoekers uit om naar het Security Operations Center te komen om de omvang van de aanvallen te zien die het netwerk “per seconde” afweert.

Dus, waar komen semicon en telecom samen?

Overal, en in Nederland komen ze samen in specifieke sterke punten: RF- en analoog ontwerp, expertise op het gebied van millimetergolven, fotonica-platforms en een ecosysteem dat ervaring heeft met sectoroverschrijdende samenwerking. Om dit om te zetten in een duurzaam voordeel, kwamen de panelleden tot een gezamenlijk plan: begin met toepassingen, verwerk Nederlandse ideeën in wereldwijde normen, pak energie en veiligheid direct aan en veranker nieuwe waardeketens, vooral waar fotonica en elektronica elkaar kruisen.